10 PÓŁWYSEP JUKATAN

Campeche i Jukatan. W królestwie Pierzastego Węża.

W stanie Campeche, u podnóży Półwyspu Jukatan, pełny fauny i flory las opiekuje się zagubionymi w dżungli, starożytnymi miastami Majów. Wzdłuż zachodniego wybrzeża Zatoki Meksykańskiej, w pobliżu wpływających do niej rzek i pobliskich lagun, szmaragdowego koloru woda oblewa wyspy i niespodziewanej urody plaże. Spokojna i gościnna stolica stanu, San Francisco de Campeche, nie ma sobie równych pod względem dyskretnie eleganckiej atmosfery wśród portowych miast kontynentu Ameryki Północnej. 

Sąsiedni stan Jukatan, otoczony wybrzeżem pełnym migrujących flamingów, położony w całości na podziurawionej labiryntem podziemnych rzek i krystalicznych cenot wapiennej równinie Półwyspu Jukatańskiego, można poznać wyłącznie poprzez jego historię i kulturę. Do dnia dzisiejszego mieszka tu ponad 2 miliony rdzennych Majów, mówiących własnym językiem, zachowujących milenijne tradycje uprawy kukurydzy, zwyczaje naturalnej medycyny, zakorzenione elementy prehiszpańskiej religii, obecnej w codziennym życiu. Jeżdżąc po drogach, w miastach i wioskach, wciąż spotyka się ubrane w ręcznie haftowane stroje huipil kobiety, wracających z pola, z polowania lub zbierania chrustu na opał mężczyzn, bawiące się na placach i ulicach dzieci, wśród niezamykanych nigdy na klucz, krytych strzechą palmową domów. Imponują i przenoszą w czasie o ponad sto lat dawne hacjendy sizalowe, podobnie jak przepełniona nostalgią muzyka i lokalna, odmienna od reszty kraju, gastronomia. Jukatańscy Majowie są bezpośrednimi spadkobiercami wiedzy o życiu i sposobu myślenia swoich przodków z Chichen Itza czy Uxmal. Żywe wciąż tutaj rytuały, takie jak ukręcanie głów indykom podczas nocnych fiest czy przechowywanie ekshumowanych kości zmarłych na widoku publicznym na cmentarzach sięgają korzeniami najdawniejszych czasów. Podobnie ceremonie związane z prośbami o deszcz i przygotowaniem niegościnnych pól, posiadających niewiele gleby, pod upraw. Nie inaczej kultura terapeutycznych masaży czy znajomość leczniczych właściwości roślin i drzew posiada swe źródła w najdawniejszej, na pewno okaleczonej, ale istniejącej nieprzerwanie od ponad pięciu tysięcy lat, jednej z najstarszych cywlizacji na świecie.

TOP 5

Campeche, Ponad tysiąc pięćset odnowionych według planów z siedemnastego wieku domów, pomników i fasad kolonialnych nadaje starówce jednego z najpiękniejszych portów karaibskich charakter miasta-muzeum.

Rezerwat Biosfery Calakmul, ponad 700 tys. hektarów dziewiczych lasów, w którego „morzu dżungli”, pośród tajemniczych i zagubionych miast majów, spotkać można jaguary, pumy, oceloty, jelenie, tapiry, pecari, małpy, mrówkojady oraz setki gatunków ptaków, motyli i gadów.

Uxmal, spacer pośród monumentalnych konstrukcji i kontemplacja pełnych symboliki znaków, glifów i rzeźb w starożytnym mieście może okazać się jednym z największych przeżyć estetycznych w świecie Majów.

Merida i Izamal, kolonialne miasta, administracyjna stolica półwyspu będąca symbolem kultury i zamożności Jukatanu oraz religijna stolica Jukatanu, symbol wspólnotowości majańsko europejskiej kultury, pełne są muzyki, fiest i wspaniałych restauracji, serwujących przysmaki lokalnej kuchni.

Chichen Itza, wpisane na listę Siedmiu Nowych Cudów Świata, imponujące geniuszem astronomicznych obserwacji, miasto i ośrodek rytualnych inicjacji, może okazać się kluczem do zrozumienia wieu aspektów kultury Majów, szczególnie rano bądź późnym popołudniem, kiedy jest mniej ludzi.

Zatoka Meksykańska i Campeche.

Majowie z regionu chenes. Edzna.

Wjeżdżając z Villahermosa przez Frontera, w stanie Tabasco, do stanu Campeche, panoramiczna droga wzdłuż wybrzeża mija plaże Caracol naprzeciw lagun Pom i Atasta, położoną między laguną i morzem strefę archeologiczną Xicalango. Dojeżdża dalej liczącym prawie 4 km, spektakularnym mostem Zacatal do historycznego Ciudad del Carmen, powstałego jako baza militarna Hiszpanów po zwycięstwie nad piratami w 1717 r. Dziś miasto znane jest z eksploatacji ropy z platform wiertniczych w Zatoce i z połowu krewetek oraz plaż, m.in. Manigua. Mniej znane są brukowane uliczki na urokliwej starówce przy Parque Zaragoza, po której niegdyś przechadzali sie brytyjscy korsarze, o czym opowiada m.in. Museo de la Ciudad w gmachu byłego szpitala. Położenie miasta na wyspie między potężnych rozmiarów Laguną Terminos i morzem, stwarza możliwość kontaktu z przyrodą w rezerwacie ptactwa wodnego podczas rejsu kanałami mangrowymi, pośród krokodyli, szukających wody jeleni, ibisów, sokołów wędrownych i warzęch, aż do magicznego miasta Palizada czy Candelaria. Dodatkowo pozwala na  wypoczynek na plażach Norte, Bahamitas i, przede wszystkim, słynnej z delfinów Isla Aguada z pobliską plażą Puerto Real oraz przy wyspie Isla del Carmen.

Ponad 40 km dalej znajduje się ciesząca sie w ostatnich latach inwestycyjnym zainteresowaniem hotelarzy szmaragdowa laguna i plaże Sabancuy. W Punta Xen i Chenkan, dalej na północny wschód, znajdują się wylęgarnie morskich żółwi oraz typowe dla regionu, senne miasteczko przy byłej hacjendzie San Luis Carpizo, natomiast historyczne Champoton zaprasza na ucztę  owoców morza przy gastronomicznym korytarzu przy samej plaży i oferuje jednocześnie rejsy po rzece o tej samej nazwie. Przed dojazdem do Campeche, dwie plaże cieszą się dużym powodzeniem, szczególnie o zachodzie słońca i przy stołach zastawionych owocami morza: Playa Siho oraz bezpretensjonalna Seybaplaya.

Zjazd w Champoton na wschód pozwoli na eksplorację starożytnego regionu Majów, zwanego chenes i charakteryzujacego się niskimi strukturami z eleganckimi wieżami bez nadmiernej ornamentyki, bramami wejściowymi w kształcie mitycznego węża z zębami i bogato zdobionych grekami oraz mozaikami postaci boga deszczu chaaca. W największym mieście regionu w latach 400-1000 n.e., Edzna, mieszają się style konstrukcyjne. Droga na Plac Główny mija po prawej stronie Platformę Noży, dochodząc przed boiskiem do gry w pelotę i naprzeciwko budowli administracji publicznej Nohoch Na do Wielkiego Akropolu ze słynną, wysoką na ponad 30 m i zwieńczoną grzebieniem attykowym Pięciopiętrową Piramidą.

Dalej na wschód, przed Dzibalchen, warto zobaczyć Pałac w Hochob, i dalej za miastem Świątynię na szczycie piramidy w Dzibilnocac, a także, skręcając na północ, Potwora Ziemi z Tabasqueño i, już za Holpechen, Santa Rosa Xtampak oraz mistyczne jaskinie Xtacumbilxuna’an. Dalej, przez hacjendę San Antonio Yaxche, droga prowadzi do Uxmal i Meridy. Słowo chen, w języku majów, oznacza “studnię” i każde z wspomnianych miast posiada serię konstrukcji, od cystern do zbierania deszczowki w porze opadów, po kanały hydrauliczne rozprowadzające wodę w dotkliwej w regionie porze suchej.

Wpisaną na listę zabytków UNESCO starówkę stolicy stanu Campeche najlepiej zwiedzać pieszo, zaczynając od słynnej z tzw. tropikalnego baroku i bogatej w pirackie anegdoty Katedry, przy Plaza de la Independencia, po fragmenty zachowanych murów obronnych miasta z muzeum Baluarte de Nuestra Señora de la Soledad. Wśród malowniczych uliczek warto zwrócić uwagę na Calle 12, przy której znajdują się historyczne budowle, m.in. Teatr Francisco de Paula Toro, Instytut Kultury Campeche oraz kościoły, San Jose, San Francisquito i Dulce Nombre de Jesus. Dorożką dojechać można poza barbakan do dzielnicy San Ramon, w którego kaplicy czczony jest Czarny Chrystus, szczególnie podczas wrześniowych fiest. I warto wybrać się do fortów, San Jose el Alto i przede wszystkim San Miguel, w którym znajduje się Muzeum Archeologiczne, z kolekcją jadeitowych masek z Calakmul.  

Droga na północny wschód prowadzi przez Tenabo do słynącego z wypieków chleba Pomuch. W mieście zachował się starożytny ludowy zwyczaj ekshumacji i przechowywania kości zmarłych w drewnianych skrzynkach wyściełanych haftowanym białym płótnem, wewnątrz grobowców, co zobaczyć można na cmentarzu, ożywającym w szczególny sposób podczas świąt związanych z Dniem Zmarłych. Stąd też zjazd na zachód szutrową drogą w parku narodowym Petenes Ria Celestun pozwoli dojechać do Wyspy Jaina, słynnej ze spektakularnych archeologicznych odkryć majańskich rzeźb pochówkowych. Pięć kilometrów za Hecelchakan znajduje się sizalowa Ex Hacjenda Blanca Flor, a dalej, na zachód od Calkini, pochodząca z XIXw. hacjenda Santa Cruz Palomeque oraz, w drodze na wyspę Isla Arena, Tankuche. Becal, na granicy ze stanem Merida, słynie z sięgających niepamiętnych czasów tradycji domowej produkcji ręcznie plecionych i eksportowanych na cały świat sombrer panama, z liści palmowej huano. Zatrzymując się w Becal warto spróbować lokalnego napoju, wody ryżowej z kokosem, horchata de coco.  

Lasy i rzeki południowego Jukatanu.

Królestwo Calakmul i Majowie z regionu Rio Bec.

Wjeżdżając do stanu Campeche drogą śródlądową ze stanu Tabasco bądź Chiapas warto skręcić na północ, za Jonuta, do wpisanego na listę magicznych miast Palizada. Wczesna osada indian chontal, po której pozostało święte wzgórze El Cuyo, zamieniła się w czasach hiszpańskich w główny port tartaczny i przeładunkowy wywożonych do Europy, cenionych tropikalnych gatunków drzew, takich jak brezylka ciernista czy palisander, oraz w garnizon przeciwko piratom, plądrującym wybrzeże. W mieście zachowała się nienaruszona upływem czasu architektura cywilna starówki z dwupiętrowym ratuszem oraz rezydencjami, np. Casa del Rio, o wyraźnym wpływie francuskim w konstrukcji krytych czerwoną dachówką domów oraz religijna, w kościołach Św. Joachima oraz Señor de Tila. Innym kolonialnym miastem położonym nad rzeką o tej samej nazwie, związanym w pierwszej połowie XX w. z długoletnią eksploatacją drzewa kauczukowego do produkcji gumy do żucia chicle, była Candelaria, gdzie w 1525 r. Kortez oskarżył o spisek i kazał powiesić na drzewie ceiby ostatniego cesarza azteków Cuauhtemoca. Można zjechać tu z głównej drogi 186 na południowy wschód na wysokości Ojo de Agua i odwiedzić ruiny miasta Tigre Itzamkanac, rozpoznanego jako największy rynek majański w okresie klasycznym. Tak Candelaria jak i pobliski Park Ekoturystyczny Balam Ka’ax są dobrymi miejscami na rozpoczęcie przygody w dziewiczych turystycznie okolicach, np przy wodospadach Salto Grande czy na źródlanym kanale Manantiales de Pedro Baranda.

Jadąc na wschód za Escarcega, ok. 30km na północ od Xpujil, dotrzeć można z kolei do największego tartaku na Jukatanie, założonego w latach trzydziestych XX w. przez Polaków, w bogatych w mahoń okolicach Zoh Laguna. W mieście pozostał drewniany kościół, nietypowa dla regionu architektura kolorowych domów wykonanych z desek, zdobionych w kurpiowskie wzory i zwieńczonych spadzistym dachem. W lokalnym muzeum można zobaczyć zdjęcia z epoki, a przy lagunie pozostały ruiny tartaku. Z powodu wylesienia dżungli Polacy emigrowali stąd w latach sześćdziesiątych do Nowego Yorku, zostawiając ślady swojej pracy również w Nuevo Yucatan oraz San Felipe, w północnej części półwyspu.

Południowa część stanu Campeche pełna jest tak udostępnionych, jak i trudno dostępnych dla zwiedzających starożytnych miast, co świadczy o niezwykłej aktywności terenów w czasach świetności Majów. Droga 186, za Laguną Silvituc, mija zjazd na lewo do niewielkiego Balamku z dobrze zachowanym Fryzem Czterech Króli, by ok. 10km później, skręcić na południe do graniczącego z Gwatemalą, największego w kraju rezerwatu biosfery. Ponad 50 km dalej, mijając wiele dostępnych wyłącznie ekoturystycznie stref, np Ramonal, Vaacbal, Oxpemul czy La Muñeca, dotrzeć można do potężnego Calakmul, najważniejszego miasta znanego w świecie Majów między 400 i 900 rokiem naszej ery, któremu trybuty składały m.in. Tikal i Palenque. Zlokalizowano tu ponad 6 tysięcy struktur na 70km kw. i ze względu na ciągłe odkrycia, m.in. ponad 120 hieroglificznych steli i królewskich masek jadeitowych czy waz dynastycznych, strefa wpisana została na listę światowych zabytków UNESCO. Niestety tylko jej część udostępniona jest zwiedzającym, a z braku dostępu do malowideł i komnat hieroglificznych, największe wrażenie robi na zwiedzających pełna dzikiej fauny okoliczna przyroda, ogromne przestrzenie, widoki ze szczytu liczącej 2 ha podstawy, 40 m. Piramidy II, a także pałace, świątynie i obserwatoria przy Wielkim Placu oraz Akropol. W Muzeum Calakmul, na kilometrze 20, warto zwrócić uwagę na ciekawostki paleontologiczne, przyrodnicze oraz kulturalne, związane z pojmowaniem czasu i duchowością Majów.

Architektonicznie, zabytki w Calakmul, strome, z ciężkimi rampami przeplatanymi z elementami poziomymi, z wbudowanymi w konstrukcje schodami, z niewielkimi, zwieńczonymi łukiem komnatami i bogato zdobionymi świątyniami na szczytach piramid, zbliżone są do budowli regionu Peten w Gwatemali. Faktycznie istniało wiele szlaków pieszych, tzw. sacbe, łączących ze sobą miasta, np Calakmul, przez Pared de los Reyes i Uxul, z Mirador i Tikal. Choć część z nich jest dziś świetnie rozpoznanych, nie istnieje niestety między Meksykiem i Gwatemalą wspólny projekt turystyczny i nie ma też w tym miejscu przejścia granicznego.

Dalsza jazda drogą 186 na wschód pozwala dojechać do kolejnego obszaru, zwanego regionem rio bec, gdzie zachowało się wiele starożytnych miast majów. W Chicanna warto zobaczyć Budowlę II, we wschodniej części Głównego Placu, która posiada imponujące wejście do świątyni w kształcie uzębionej gęby boskiego węża, oraz, 300m na północny wschód, dwupiętrową Budowlę XX z ogromnymi maszkaronami. Miasto było najprawdopodobniej połączone z pobliskim Becan, najbardziej urokliwą z wszystkich, wielopoziomową strefą otoczoną drenującą wodę fosą. Część połączonych ze sobą osiedli miejskich mogło stanowić również Xpujil, z wyjątkowym Budynkiem Trzech Wież, Hormiguero z barokowymi Budowlami II i V, a także Rio Bec z klasyczną Budowlą I, od której nazywany został region, charakteryzujący się niskimi budowlami z bogato zdobionymi, nakładającymi się na siebie wieżami, pozbawionymi swojej funkcji, dekoracyjnymi schodami oraz seriami cylindrycznych kolumn. Pełne tajemnic zaginionego świata starożytnych mieszkańców okolice, odkrywane oficjalnie zaledwie w drugiej połowie XX w. i na początku XXI w., do dziś nie zostały w pełni zbadane pod względem archeologicznym, tym niemniej, znacznie wcześniej, w większości zostały starannie splądrowane.

Serce Jukatanu.

Szlak klasztorów, region puuc i wybrzeże.

Wyjazd z Meridy przy Hacjendzie Misne prowadzi do Acanceh, gdzie na placu głównym miasta zachował się klasztor Señora de Natividad i, obok niego, Piramida wraz z pięcioma ogromnymi maszkaronami boga deszczu chaaca oraz hieroglificzny Pałac Stiuków. W tym miejscu rozpoczyna się tzw Szlak Jukatańskich Klasztorów z XVI w., budowanych najczęściej na gruzach prehiszpańskich świątyń, co widać w Klasztorze Wniebowstąpienia w Tecoh, przy ujęciach słodkiej wody z krasowych studni zwanych cenotami, widocznych na głównych placach np w Telchaquillo, pełnych sykretycznych świętych, obecnych np. w Tekit, imponujących ogrodów bądź dzwonnic, np. w Mama, stanowiących archiwa tajemniczych ksiąg chilam balam, np. Chumayel, czy słynnych z hiszpańskich aktów wiary, polegających na paleniu materialnych dokumentów majańskiej kultury, jak np wyposażone w komunitarne muzeum, Mani.

Cały półwysep Jukatan, wypiętrzony miliony lat temu jako skała wapienna z oceanu, w przekroju wyglądałby jak jak ser szwajcarski, dziurawiec, pełen podziemnych rzek i otworów w ziemi, wypełnionych krystalicznie czystą wodą. Skręcając z Acanceh na wschód, w miescowości Cuzama można wynająć używane do zwożenia zbiorów z pól tzw trucki, ciągnięte przez muły i jeżdżące na szynach wśród pól do trzech przykładów takich cenot: otwartej Chansinic Che, półzamkniętej Chelentun i zamkniętej, posiadającej zaledwie wąski otwór wejściowy, Bolon Chohol.  

Z uprawy kukurydzy i hodowli bydła, wielkie posiadłości ziemskie przekształciły się w XIXw w zamożne hacjendy produkujące przez ponad sto lat “złoto Jukatanu”, sizal. Skręt ok. 10km na zachód z Tecoh doprowadza do jedynej na Jukatanie “żywej” hacjendy Sotuta de Peon, gdzie do dzisiaj zobaczyć można uprawiane i produkowane dawnymi technikami mocne włókna z tego gatunku agawy. Kilkanaście kilometrów dalej, w Mayapan, kacykowie ludu cocomes założyli stolicę politycznego sojuszu państw Majów z XI w, z obserwatoriami astronomicznymi, malowidłami naściennymi i repliką Zamku z Chichen.

Za Mani najlepiej zjechać na południe do Tekax, gdzie pofałdowane tereny jedynych na półwyspie gór są znakiem, że zbliżamy się do starożytnego regionu puuc. Wijąc się wśród łagodnych wzgórz, szlak dociera do Chacmultun, znanego z pałaców czerwonego kamienia. Za zamieszkałymi przez stulecia Jaskiniami Loltun, będącymi, oprócz miejsca kultu, miejscem wydobycia wody, gliny i kamienia, i gdzie do dziś zachowały się w komnatach ślady glifów i malowideł naściennych z postaciami np wojowników, droga skręca na zachód. W Labná warto zobaczyć imponujący proporcjami i estetyką Święty Łuk, podczas gdy w Xlapak uwagę zwraca zdobiony gemetrycznymi wzorami Pałac. Trzypiętrowy Pałac w Sayil zdobiony jest na przemian maskami Chaaca i charakterystycznymi dla regionu kolumnami. W Kabáh znajduje się słynny Pałac Masek, w którym każda, z ponad 250 wapiennych masek boga deszczu Chaaca, wykonana jest z mozaiki złożonej z ponad 30 kamieni. Kwintesencją wysublimowanego stylu, precyzji artystycznej, pełnej symboliki dekoracji i architektonicznej monumentalności ośrodka władzy, jest wzniesione, wg legendy, podczas jednej nocy przez kacyka ludu Tutul Xiu, wyjątkowe splendorem w skali nie tylko regionu, ale całego świata Majów, Uxmal.

Pierwsza budowlą napotkaną po wejściu jest wysoka na 35 m, pięciopiętrowa i zwieńczona świątynią boga deszczu, eliptyczna Piramida Wróża, skierowana schodami frontalnymi na zachód słońca w czasie letniego przesilenia. Mijając ją z prawej strony, dochodzi się do zamkniętego murami dziedzińca z 26 salonami, które były powodem nieadekwatnego nazwania w XVIII w. rezydencyjno ceremonialnej budowli Patiem Mniszek. Cztery podłużne ściany fasad, zdobione filigranową mozaiką z maskami Chaaca, postaciami Piarzastego Węża, symbolicznymi grekami, zoomorficznymi figurami małp i puszczyków, gadzimi łuskami, przeplatającymi się dwugłowymi wężami i kosmologicznymi wzorami gemetrycznymi są prawdziwą skarbnicą zapisanej w architekturze wiedzy. Wieczorami odbywa się tu pokaz „światło i dźwięk”.

Południowy łuk, na przeciwko kamienia ofiarnego, pozwala przejść wzdłuż jedynego na strefie boiska do rytualnej gry w pelotę i wspiąć się na podwyższoną platformę, na której znajduje się adoratorium związane z kultem płodności, z intrygującą monumentalną rzeźbą falliczną rytualnie zapładniającą ziemię, Ołtarz Jaguarów, imponujący Pałac Gubernatora oraz Dom Żółwi. Z tylnej części pałacu łatwo dojść na szczyt Wielkiej Piramidy ze świątynią Chaaca i związanymi z kultem słońca figurami żółtoskrzydłych ar. Dalszy spacer wśród odrestaurowanych 35 grup budowli, może zaprowadzić m.in. do pałacu zwanego Gołębnikiem, Piramidy Czarownicy, Cmentarnego Patio czy Świątyni Fallusów. Miasta powstałe na pozbawionych rzek terenach górzystego rejonu puuc, przeżywające swój rozkwit w okresie klasycznym 600-900 n.e., połączone były między sobą kamiennymi drogami sacbe i obfitują w wyżłobione przez majów w wapiennym podłożu cysterny, zwane chultunami, zbierające deszczówkę.

Droga na północny zachód, zjeżdżając w pobliżu największych na Jukatanie jaskiń Calcehtok, mija urokliwą i mało odwiedzaną strefę archeologiczną Oxkintok, z wyjątkowym w kulturze Majów rytualnym Labiryntem Królów i sekretną bramą do podziemnego świata Xibalba. Za Maxcanu uda się dojechać wolną drogą, dalej na północny zachód, na wybrzeże, do Sanktuarium Flamingów w Parku Biosfery Ria Celestun. Pośród tuneli mangrowych, krystalicznych źródeł, wznoszących się do lotu kluczy ptaków i siedlisk krokodyli, pływać można tu łodziami podczas wodnego safari. Na północ od Celestun ciągną się kilometry dziewiczych plaż, słynnych z muszli i wspaniałych zachodów słońca.    

“Białe miasto” Merida i "żółte miasto" Izamal.

W nazywanej stolicą kulturalną Ameryki, Merida, koncentruje się historia półwyspu. Założona w 1542r. przez Francisco de Montejo “El Mozo” na gruzach prehiszpańskiego miasta Tho, zdradza mentalność konkwistadorów już w samym przydomku “biała”, który nie pochodzi ani od bielonych wapnem ścian ani od względnej czystości miasta, tylko od jego wczesnych i nieskutecznych tendencji separatystycznego podziału na miasto dla białych i pozamiejskie, oddzielone murami i wjazdowymi łukami tereny dla niebiałych indian. Z kamieni piramid wybudowano w 1598r. pierwszą na kontynencie Katedrę Św. Ildefonsa, z Chrystusem Jedności w ołtarzu głównym oraz obdarzonym szczególnym kultem, Poparzonym Chrystusem, na którego ciele pojawiły się w czasie pożaru kościoła pęcherze.

Obok katedry, w gmachu byłego Pałacu Episkopatu, znajduje się obecnie Muzeum Sztuki Współczesnej MACAY. Przy centralnym Plaza de Armas warto dodatkowo zwrócić uwagę na jeden z lepszych w Meksyku przykładów architektury cywilnej, Casa de Montejo. Naprzeciwko niej znajduje się Pałac Rządowy z muralami o tematyce historycznej Fernando Castro Pacheco, ukazujące m.in. konkwistę i zagładę majańskiej kultury. Dobrym pomysłem jest wybranie się spod katedry na przejażdżkę tradycyjnymi dorożkami po placach i zabytkowych ulicach starówki do szerokiej, wzorowanej na paryskich arteriach, Alei Montejo. Wśród rzeźb wyróżnia się ogromny Monumento de la Patria zaś wśród zabytkowych pałaców rezydencyjnych z czasów boomu sizalowego z przełomu XIX i XX w. Palacio Canton. Na początku Alei znajduje się pomnik tych, którzy podbili Jukatan, Francisco Montejo, ojca i syna, w wyjątkowym dla Meksyku hołdzie konkwistadorom. Ta sama Aleja kończy się pomnikiem rozbitka z jednej z pierwszych europejskich wypraw odkrywczych na początku XVI w, Gonzalo Guerrero. Z niewolnika indian stał się on ich kacykiem, wtapiając się w społeczeństwo Majów, żeniąc się z księżniczką Zazil Ha i ginąc 20 lat później przeszyty strzałą z kuszy w zaciętych walkach z Hiszpanami. Przez lata uważany za zdrajcę i najgorszego odszczepieńca od własnej kultury, czci i wiary, dziś jest uważany za bohatera Meksyku i ojca metysażu. Wieczorami, szczególnie w weekendy, ulice i place Meridy, pośród tarasowych barów i restauracji, stają się miejscem występów lokalnych teatrów, grup muzycznych, tradycyjnego tańca jarana i koncertów. W roku 2012 otworzono w Merida nowoczesne, imponujace rozmiarami i rozmachem prezentacji starożytnej cywilizacji Museo Maya.

Droga na północ pozwala eksplorować wybrzeże w miejscu gdzie szmaragdowe wody Atlantyku łączą się z turkusowymi wodami Morza Karaibskiego. Nieco na zachód, w głównym porcie przeładunkowym cennego agawowego włókna, Sisal, skąd w 1865 r. podróżowała po Jukatanie przez miesiąc żona cesarza Maksymiliana, Carlota, zachował sie fort Fuerte de Santiago, stary urząd celny oraz latarnia morska. Dziś najważniejszy port Jukatanu to Progreso, 30 km od Merida, ze spokojnym bulwarem i czekającym na przypływające statki pasażerskie rynkiem rzemiosła. Z portu można m.in. zorganizować wyprawę na rafę koralową Alacranes. Jadąc do Progreso, warto po drodze odwiedzić muzeum i ruiny w Dzibilchaltun, ze słynną z astronomicznego efektu światła słonecznego padającego na maskę Chaaca podczas równonocy Świątynią Siedmiu Figurek, okaleczonych w rytualnej ofierze. Białą drogą sacbe dotrzeć można do świętej cenoty wypełnionej krystaliczną wodą oraz niewielkiej kaplicy franciszkańskiej z XVI w.

Na wschód od Progreso rozpoczyna się panoramiczna trasa wybrzeżem, przy której, na wysokości Różowej Laguny, warto odwiedzić miasto Xcambo, kontrolujące w starożytności produkcję soli, gdzie zachowała się Świątynia Krzyża oraz Świątynia Ofiarna. Za Uaymitun, z punktem widokowym na laguny i rezerwat ptactwa wodnego, Telchac Puerto z powodzeniem łączy cechy spokojnej wioski rybackiej z rozwojem strefy hotelowej. Zjazd na południe w Dzilam de Bravo pozwala dojechać wprost do kolejnej perły Jukatanu, miasta Izamal, do której droga z Merida, bezpośrednio na wschód, prowadziłaby przez znane z produkcji hamaków Tixcocob i słabo zachowane, choć imponujące rozmiarami, ruiny w Ake.

Najlepszą porą na przyjazd do Izamal jest późne popołudnie. Nazwa miasta pochodzi od boga promieni słonecznych, darczyńcę “niebiańskiej substancji”, Itzamna, a intensywnie żółty kolor murów, fasad, domów i kościołów podkreśla słoneczne związki najważniejszego ośrodka religijnego na Jukatanie. Wg lokalnych przewodników, to jedyne miasto Majów, które nie zostało opuszczone przez jego mieszkańców, i po którym pozostało w mieście sześć z ponad 100 świątyń, w tym potężnych rozmiarów Piramida Słonecznej Ary, Kinich Kak Moo. Na gruzach piramidy Pap Hol Chac, zniesławiony bezprzykładnym niszczeniem kultury Majów i słynny autor późniejszych relacji próbujących opisać tę samą kulturę, biskup Diego de Landa wzniósł ok. 1575 r. największy na Jukatanie Klasztor Św. Antoniego z Padwy, w którym od XVI w. znajduje się patronka półwyspu, Nuestra Señora de Yucatan. W atrium pełnego historii i energii klasztoru, który rozmiarem przewyższa wyłącznie dziedziniec Placu Św. Piotra w Rzymie, odbyła się 11 sierpnia 1993 r. ekumeniczna msza Jana Pawła II, bez przedstawicieli świata katolickiego, na którą papież zaprosił delegacje rdzennych etni całego kontynentu, od Alaski po Ziemię Ognistą, prosząc indian w imieniu kościoła o przebaczenie, w geście uzdrawiania zadawnionych ran. Pamiątki z wizyty papieża i koronacji figurki Matki Boskiej Jukatańskiej oglądać można w niewielkim Museo Juan Pablo II, w lewej częście klasztoru.

Przy głównym placu miasta warto wejść do urokliwego Muzeum Rzemiosła. Świetnym sposobem na poczucie magii miasta, w którym większość mieszkańców mówi w języku maya, jest przejażdżka dorożkami do Capilla de Remedios, do przydomowych ogrodów z roślinami medycznymi, a także do warsztatów lokalnych artystów, gdzie wyrabiana jest biżuteria z nasion i kolców agawy, rzeźby i ludowe stroje, czy miniatury majańskich chat, które podczas Bożego Narodzenia funkcjonują jako żłobki z Dzieciątkiem Jezus, leżącym w tradycyjnym hamaku.     

Siódmy cud świata: Chichen Itza.

Majański lud Itza przybył na Półwysep Jukatan ok. VIw. z lasów Peten w dzisiejszej Gwatemali, przez karaibskie wybrzeże, m.in. Bacalar, Pole (Xcaret), Cozumel i Playa del Carmen (Xaman Ha). W IX i X w., z którego pochodzą budowle Grupy Serii Początkowej czy Grupy Nadproży w tzw Starym Chichen Itza, kilka kilometrów na południe od obecnej strefy archeologicznej i dostępnym wyłącznie za specjalnym pozwoleniem, miasto stało się największym i najważniejszym ośrodkiem władzy politycznej i religijnej w środkowym Jukatanie. Zmuszeni walkami z ludem Tutul Xiu i Cocom do opuszczenia miasta na 40 lat w XIw, wrócili tu wzmocnieni poparciem Tolteków ze środkowego Meksyku, i z tego okresu pochodzą najważniejsze udostępnione dziś zwiedzającym budowle. Niecałe 200 lat później, pod koniec XIIw., miasto zostaje opuszczone, Itzajowie wrócili do Gwatemali i założyli miasto Tayasal na wyspie Flores, choć Chichen Itza pozostaje przez długie lata aktywnym centrum ceremonialnym i pielgrzymkowym.

Na Placu Głównym, zaraz za wejściem, widoczna jest wys. na 30 m Piramida Pierzastego Węża, architektoniczny kalendarz, nasłynniejsza matematycznie, geometrycznie, akustycznie i astronomicznie budowla całej mezoameryki. Za pomocą gry światła i cienia w bocznej części północno zachodnich schodów, boski Kukulkan wskazuje, w dniach przesileń, początek i koniec epoki deszczowej oraz, w dniach równonocy, czas przygotowań do siewów i zbiorów kukurydzy. Urzyźniający pola uprawne witalną substancją Pierzasty Wąż przedstawiony jest w budowli w postaci monolitycznych głów grzechotnika w dolnej części schodów. Szczególnie spektakularne jest symboliczne zejście Pierzastego Węża na ziemię, widoczne w dzień 21 marca oraz w nocy, podczas najbliższej po tej dacie pełni księżyca, a także powrót Pierzastego Węża do nieba, w dni poprzedzające jesienną równonoc 21 września. Schody piramidy posiadają po 91 stopni w każdej z czterech stron konstrukcji, co wraz ze świątynią na szczycie tworzy liczbę 365 dni cyklu słonecznego. W świątyni ukrytej wewnętrz piramidy znajduje się ołtarz z półleżącą postacią boskiego pośrednika Chac Moola oraz malowany na czerwono tron jaguara z inkrustowanymi cętkami z jadeitu.

Spacer pełen detali, na które warto zwracać uwagę, od największego w mezoameryce Boiska do Gry w Pelotę, przy Ścianie Czaszek, Platformie Jaguarów oraz Platformie Wenus, poprzez połączoną z miastem drogą kamienną sacbe Studnie Ofiarną, dochodzi do Świątyni Wojowników oraz Pałacu Tysiąca Kolumn z Rynkiem oraz łaźnią parową Temazcal. Dalsza droga na południe prowadzi przez grupę pochówkową, zwaną Kostnicą, do kolejnych placów ze ślimakowym Obserwatorium Astronomicznym, z rezydencyjną bryłą tzw. Klasztoru i z mistrzowskimi artystycznie konstrukcjami, jak np rezydencja jednego z władców, zwana Kościołem.

Poza strefą archeologiczną znajduje się udostępniona zwiedzającym rytualna jaskinia Balankanche, będąca niegdyś częścią miasta, oraz popularna kąpielowo studnia krasowa Cenote Ikkil. Droga na północ dojeżdża przez tradycyjne wioski, Dzitas, Espita i Panaba, do posiadającego piękne plaże, urokliwego San Felipe, obok którego działał niegdyś port majów z Chichen, Isla Cerritos. Na wschód, w rezerwacie Ria Lagartos spotkać można flamingi, a szutrowa nadmorska droga, otoczona lagunami, prowadzi przez Coloradas do spokojnego Cuyo, już blisko granicy stanu Quintana Roo.

Z kolei drogą z Rio Lagartos na południe, za Tizimin, dojechać można do ezoterycznej strefy archeologicznej “nocnego jaguara” Ek Balam, w której znajduje się 30 m Wielka Piramida z motywem monumentalnej gęby świętego węża oraz imponującymi artyzmem wykonania rzeźbami uskrzydlonych postaci ludzkich. Zarówno Ek Balam, na północny wschód, jak i Yaxhunah, na południowy zachód od Chichen, dwa miasta sprzymierzone ze stolicą majów z Coba, podbite zostały w XIw przez lud itza.

Najważniejszym hiszpańskim miastem we wschodniej części Jukatanu był założony w 1545 r., przez Francisco Montejo “Kuzyna”, na gruzach rządzonego przez kacyków Cupules majańskiego miasta Zaci, Valladolid. Na urokliwej starówce, przy placu Francisco Canton, warto zwrócić uwagę na Katedrę Św. Gerwazego z XVIw., która została zburzona po politycznym mordzie w katedrze w 1703 r., i odbudowana w XIXw, łącznie ze zmianą głównego wejścia na stronę północną. Malownicza, skośna uliczka Calle de los Frailes, dwie przecznice na prawo od katedry, prowadzi do największego po Izamal Klasztoru Św. Bernarda ze Sieny, wybudowanego na ogromnej cenocie, która pozwalała franciszkanom dzielić wodę w okresie kolonialnym. W latach przewlekłej, trwającej w latach 1847-1901, bratobójczej i krwawej wojny etnicznej, zwanej Wojną Kast, wewnątrz dostępnej wyłącznie z ogrodu klasztornego cenoty, hiszpanie ukryli armaty i broń, o którym to epizodzie opowiada niewielkie muzeum przyklasztorne.

Przejeżdżając przez Valladolid warto zatrzymać przy skrzyżowaniu północnej obwodnicy miasta, gdzie przy widocznych z daleka polach upraw kaktusa, w rękodzielniczej destylarni, można zdegustować wódkę z niebieskiej agawy, która jednak nie nazywa się tequilą, ze względu na brak certyfikatu pochodzenia. Za Valladolid uda się spotkać świetnie wyplatane hamaki, tak na głównym placu jak i te, na przykład, produkowane przez więźniów i sprzedawane w sklepiku przy lokalnym więzieniu.

Informacje praktyczne

Gastronomia

Escarcega, La Herradura (Car.Escarcega- Villahermosa) Restauracja przy trasie do Escarcegi oferująca dania meksykańskie.

Campeche, Marganzo(calle 8 no.267, Centro Historico) Lokal na starówce podający  tradycyjne dania z Campeche; Restauracja La Guardia ( Hacienda Puerta Campeche ; Calle 59, no 71 por 16 i 18) Lokal w pięknej hacjendzie; w menu owoce morza, dania kuchni regionalnej i międzynarodowej.

Merida, Kawiarnia Peon Contreras (Cafe peron Contreras; Callejon del Congreso, między 58 i 60) Kawiarnia przy teatrze o tej samej nazwie w centrum miasta. Wieczorami można tu posłuchać muzyki na żywo i skosztować dań regionalnych lub włoskich; El Borrego Acurrucado (Av Cupules 33 // 507A. Reforma I Calle 62) Restauracja serwująca kuchnie z Jukatanu i meksykańską.

Izamal, Restauracja Kinich (Calle 27 no.299 x 28 i 30) Lokal słynący z tradycyjnych lokalnych potraw.

Uxmal, Hotel Lodge at Uxmal. Restauracja w hotelu tuż obok strefy archeologicznej specjalizująca się w wykwintnej kuchni regionalnej. Eco Museo del Cacao to najlepsze miejsce w okolicy na poznanie procesu produkcji czekolady i degustacje.

Zakupy

Merida, dookoła głównej Plaza Grande działają liczne sklepiki oferujące typowe dla tego regionu hamaki, kapelusze panama, ręcznie haftowane suknie huipil itp.; Dom Sztuki Ludowej (Casa de las Artesanias; Calle 63 no. 503A x 64 i 66A) W tej działającej w domu kultury (Casa de la Cultura) można zobaczyć i kupić dzieła regionalnej sztuki ludowej.

Chichen Itza, przed wejściem do strefy archeologicznej,  a także na jej terenie, stoi mnóstwo straganów oferujących różne pamiątki. Warto się trochę potargować.

Campeche, Bazar Rękodzieła Ah Kim Pech (Bazar Artesanal Ah Kim Pech; Av.Pedro Sainz de Baranda. Col.Centro, Locales 201-223) Ponad 20 sklepików oferujących wyroby miejscowego rękodzieła; Dom Rękodzieła Tukulna( Tukulna Casa de Artesanias; Calle 10 //333, Centro, między 59 i 61) szeroki wybór lokalnego rękodzieła.

Aktywnie

Progreso, na wodach Zatoki Meksykańskiej ok,140km od Progreso, rozciąga się Park Narodowy Arrecife Alacranes z niewielkimi wysepkami i rafą koralową. Można tutaj nurkować przy rafie koralowej i w pobliżu zatopionych statków z XV w. oraz wędkować.

Ciudad del Carmen, miasto zajmuje wyspę pomiędzy laguną Terminos (Laguna de Terminos) a rezerwatem Pantanos de Centla (Reserva de la Biosfera Pantanos de Centla); oba miejsca oferują możliwość aktywnego spędzenia czasu: pływanie łodziami po lagunie i lasach mangrowych, spacery po rezerwacie lub spływ kajakowy Rio Candelaria.

Xpujil, Rezerwat Biosfery Calakmul o powierzchni 723 tys. ha jest jednym z największych tego typu obszarów w Meksyku. Pośród bujnej roślinności żyją w nim m.in. jaguary, pumy, oceloty, pekari, mrówkojady, małpy, pancerniki, jelenie, ok.500 gatunków motyli, ponad 280 gatunków ptaków.

Escarcega, Cenote Azul (Miguel Colorado) przy trasie c 261  w kierunku Champotonu), oddalona o ok.15 km od Escarcega, ma ok 250 m średnicy. W niebieskiej wodzie odbija się bujna roślinność cenote. Można tu zjechać tyrolką, popływać, także kajakami (czasami), i pospacerować po okolicy.          

Ria Lagartos, wielka atrakcja rezerwatu Rio Lagartos są rejsy, podczas których podziwia się tysiące flamingów. Flora i fauna parku jest bardzo urozmaicona. Obszar 60 tys. ha porastają lasy, także mangrowe, są tu wydmy, plaże i ujścia rzek.

Dla dzieci

Merida, do niewielkiego ogrodu zoologicznego Zoo El Centenario w parku o tej samej nazwie warto się wybrać nie tylko po to, aby zobaczyć zwierzęta. Wraz z pociechami można tu przejechać się mini kolejką, pospacerować i skorzystać z licznych atrakcji. Nowe, otwarte w 2010 r., Zoo Animaya urządzono na wzór parków safari. Większość zwierząt żyje na otwartej przestrzeni. Można je oglądać podczas spacerów, rejsu łodzią lub z wieży widokowej Estela-Mirador; w Planetarium dzieci z pewnością zainteresują ekspozycje stałe. Placówka organizuje tez prelekcje i obserwacje nieba.        

Campeche, jadąc na południe od Campeche, po 15 min dociera się do ekoturystycznej osady Xpicob, promującej proekologiczne podejście do świata przyrody. Dzieci mogą tu nurkować z fajką, wędrować i obserwować żółwie; farma krokodyli Wotoch Aayin oferuje edukacyjne spacery po okolicy, w trakcie których odwiedza się farmę krokodyli Moreleti, a także wyprawy kajakowe i rejsy łodzią. Na miejscu jest basen. Można też zanocować; ośrodek wakacyjny San Pedro niedaleko strefy archeologicznej w Edznie jest idealny dla rodzin z dziećmi. W ofercie są przejażdżki rowerowe, konne, ATV, pływanie spacery. Na terenie ośrodka można nocować w bungalowach i namiotach.

Celestun, na powierzchni około 60 tys. ha w Rezerwacie Biosfery Ria Celestun żyją różowe flamingi. Można je podziwiać podczas rejsów łodzią, najlepiej od marca/kwietnia do września. Organizowane są również spływy kajakowe Ria Celestun, piesze wędrówki i wycieczki rowerowe – mogą w nich wziąć udział starsze dzieci.

Valladolid, stanowiące dużą atrakcję dla dzieci niewielkie, niedawno otwarte mini-zoo „Era Ptaków” jest oddalone o ok.75 km od Valladolidu. Żyje w nim ponad 200 różnych zwierząt.

Jeśli chcesz więcej dowiedzieć się na temat Jukatanu i Karibów zapraszamy do odwiedzenia bloga www.jukatan.pl i www.wyspykaraibskie.pl